Mạt chược – Di sản văn hóa đang dần mai một
Mạt chược là một trò chơi đã trở thành biểu tượng văn hóa tại Trung Quốc và trong cộng đồng Hoa kiều trên toàn thế giới. Không chỉ đơn thuần là một hình thức giải trí, mạt chược còn mang trong mình những giá trị truyền thống sâu sắc. Trẻ em thường học cách chơi mạt chược trong những dịp Tết Nguyên đán cùng gia đình, trong khi người lớn tuổi có thể chơi quanh năm. Các bộ mạt chược cổ điển thường được làm từ gỗ, ngà voi hoặc tre, được cắt, đánh bóng, khắc và tô màu thủ công.
Tại Hong Kong, mạt chược không chỉ đơn giản là một trò chơi mà còn là một phần quan trọng của di sản văn hóa. Ho Sau-Mei, một nghệ nhân 68 tuổi, đã dành hơn bốn thập kỷ để gắn bó với cửa tiệm Kam Fat Mahjong do cha bà sáng lập từ năm 1962. Cửa tiệm nhỏ bé nằm dưới cầu thang trong một hẻm nhỏ rộng chưa đầy 2m này là nơi lưu giữ truyền thống làm mạt chược thủ công.
Bà Mei cho biết mình bắt đầu học nghề từ khi 13 tuổi. Trong những năm 1970-1980, các nghệ nhân từ Trung Quốc đại lục đã sang Hong Kong để trao đổi kỹ thuật, giúp cho nghề khắc mạt chược thủ công phát triển thịnh vượng. Vào thập niên 1960, Hong Kong từng có hơn 20 nghệ nhân khắc mạt chược, và thậm chí còn có cả hội nghề nghiệp chính thức.
Tuy nhiên, hiện tại phần lớn các quân bài mạt chược được sản xuất hàng loạt tại các nhà máy ở Trung Quốc đại lục. Từ năm 2014, nghề khắc tay mạt chược đã được chính quyền Hong Kong xếp vào danh sách ‘di sản văn hóa phi vật thể’, nhưng tại thành phố này hiện chỉ còn vài người theo nghề, và bà Mei là nữ nghệ nhân duy nhất còn hành nghề.
Mỗi sáng trước 10h, bà Mei đã ngồi vào chỗ, xếp sẵn khay gỗ với những quân bài bằng nhựa và chuẩn bị các dụng cụ chuyên dụng để khắc. Mỗi bộ mạt chược gồm 144 quân, chia làm bốn loại như cây tre, chấm tròn, chữ Hán, gió (đông, tây, nam, bắc) và các quân đặc biệt như hoa, rồng, tứ quý.
Bên cạnh những quân cờ truyền thống, bà Mei cũng tạo ra những quân cờ mạt chược sáng tạo với nhiều loại hình vẽ. Nghệ nhân dùng những dụng cụ khắc truyền thống với đầu mũi khác nhau để khắc từng ký tự, họa tiết lên quân bài, kẹp chặt giữa ngón cái và ngón giữa.
Mỗi bộ mạt chược làm tay mất khoảng 10 đến 14 ngày để hoàn thành, có giá khoảng 245 USD (khoảng 6,5 triệu đồng). Từ khi Hong Kong chuyển từ trung tâm sản xuất sang trung tâm tài chính vào thập niên 1990, ngành làm mạt chược thủ công cũng dần biến mất.
Cửa tiệm của bà Mei không có hệ thống đặt hàng online. Khách hàng muốn mua phải gọi điện hoặc tới trực tiếp. Bà ghi đơn hàng bằng tay trên một cuốn sổ cũ kỹ. Hiện tại, nghệ nhân chỉ làm việc đến khoảng trưa vì không còn đủ sức làm cả ngày nữa.
Bà Mei nói rằng mình chưa muốn nghỉ hưu vì buồn và không biết làm gì. Trong ngày, một khách hàng người Anh gọi đến hỏi về đơn hàng vợ anh đặt cách đây vài tuần. Bà Mei nhờ người phiên dịch, tìm số điện thoại trong sổ, và xác nhận bộ bài sẽ hoàn thiện trong tuần tới.
Theo bà Mei, khi còn trẻ, bà thường chơi mạt chược với anh chị em trong nhà, nhưng hiện tại không còn nhiều thời gian, chỉ thỉnh thoảng mới nhận lời mời từ bạn cũ. Hằng năm, sinh viên và nhà báo vẫn đến tìm hiểu, nhờ đó nghề của bà được nhiều người biết đến dù đang dần mai một.
Từng nhận nhiều lời đề nghị học nghề từ nghệ sĩ và các tổ chức văn hóa, nhưng bà Mei đều từ chối vì chưa có hứng dạy và muốn làm theo cách và nhịp độ riêng của mình. ‘Tôi không biết còn làm được bao lâu nữa nhưng chừng nào còn cầm được dụng cụ, tôi vẫn sẽ tiếp tục’, bà nói.